Het Bacx-koor in de Sint-Janskerk te 's-Hertogenbosch

In 1455 maakte heer Gisel zijn eigen stichting ter ere van de Verlosser, zijn moeder en Allerheiligen "in onse voorschreven kerck nae den suijden bij den grooten inganck, nu onlangs tot een meerder beginsel van een nieuw werck getimmert."² Het altaar werd toegewijd aan de heilige Drievuldigheid. Daarmee drukte hij zíjn stempel op de stichting van Arnt Buck. Op diens altaar vestigde hij twee beneficies of kapelanieën, die moesten worden bezeten of bediend door twee priesters of nog tot priester te wijden klerken (clerici). De dote bestond uit een jaarlijkse erfpacht van 52 mud rogge Bossche maat, gelijkelijk door de beneficianten te delen. De kapel zou de geschiedenis niet ingaan als Bucx-koorke, maar als Bacx-koorke.

Dit artikel beperkt zich tot de stichtingen met liturgische doeleinden: de misstichting zonder meer (beneficium simplex) en de misstichting met zielzorg (beneficium curatum). Een beneficie is een kerkelijk ambt (officium) met het recht op vruchtgebruik van het daaraan gehechte vermogen.⁷ In tegenstelling tot het officium, dat slechts een tijdelijk ambt of recht is, heeft het beneficie een subjectieve perpetuïteit. Het is "te definieer as 'n vermonskompleks bestem tot onderhoud van 'n geestelike ampsdraer wat dit self beheer uit hoofde van sy geestelike amp. Aldus gesien, is die beneficium 'n vermoënskompleks met 'n bepaalde voortdurende doel, (nl. om die geestelike ampsdraer te onderhou), wat aan die regsverkeer deelneem as regssubjek deur sy beheerder, d.w.s. die geestelike ampsdraer. Ons insiens is dit in wese 'n stigting in moderne sin."⁸

Een stichting kon worden vermeerderd of samengevoegd met een andere. Vermeerdering betekende meestal een vergroting van de wekelijkse plicht tot het celebreren van missen. Het Bacx-koor ontstond door de stichting-Buck zo sterk te vermeerderen, dat deze in feite werd geïncorporeerd in een nieuwe stichting. Of er sprake is geweest van een eenvoudige vereniging van beneficies (incorporatio beneficiorum) of van een opheffing (suppressio) van een beneficie ten behoeve van de oprichting (erectio) van een ander, is niet bekend.⁹ In elk geval werd de kapel van Buck een Bacx-koor.

Per mis gold naar gelang de geld- en roggewaarden en de economische conjunctuur een zeker tarief, waaraan een zeker stichtingskapitaal ten grondslag moest liggen. Als de inkomsten terugliepen, kon de kerkelijke autoriteit toestemming geven de celebratieverplichtingen met een of meer missen per week te reduceren. In het begin van de zeventiende eeuw leidde de contrareformatorische rationaliseringstendens tot het samenvoegen van stichtingen ten einde de bedienende priesters, met name de zielzorgers, een voldoende inkomen te verschaffen. Soms stuitte dat op aanspraken van rechthebbenden, zoals in 1596, toen het kapittel van Den Bosch enkele beneficies wilde samenvoegen ten behoeve van een pastoorsinkomen.¹⁰ Uitzonderlijk was de unio beneficiorum van een altaar onder lekenpatronaat met een ander, zoals die in 1605 plaatsvond tussen Willibrordus en Anna te Diessen om de celebrant van de vroegmis (primissarius)

De dos ofwel het stichtingskapitaal mocht in principe niet worden aangetast of geconsumeerd. Noch de patroon, noch de beneficiant of officiant, noch de kerk waren de eigenaar. Na aftrek van de stichtingskosten, zoals allerlei leges en het bouwen van een kapel of het oprichten en aankleden van een altaar, moest er voldoende vermogen over zijn om uit de rente-inkomsten een of meer priesters voor bepaalde diensten te honoreren. Toen Gisel Back zijn kapel stichtte, waren de bouwwerkzaamheden al achter de rug, vermoedelijk op kosten van de erfenis van de eerste stichter, Arnt Buck. De dote van 52 mud rogge kon dus volledig aan de twee kapelaans ten goede komen. Het Bacx-koor was daarmee een van de rijkst gedoteerde en dus meest begeerde fundaties.¹⁵

Inflatie, oorlog en wanbeheer konden een stichting in gevaar brengen. Tegenover de vermogenserosie stond echter de aanwas uit vrome legaatstellingen en, soms, verstandige beleggingen. Niet zelden liet de beneficiant of rector aan zijn altaar of misstichting geld of goederen na, terwijl hij en zijn naaste verwanten er vaak anniversaria aan verbonden, wat eveneens een vermogensgroei impliceerde.

Engel Colen, die een oom en een broer als kapelaan van het Bacx-koor had, stichtte een wekelijkse mis, die afwisselend moest worden gecelebreerd op het altaar van het hoogwaardige sacrament in de Sint-Janskerk en op het Triniteitsaltaar in het Bacx-koor.¹⁶ Engels broer Jacob Colen en zijn vrouw stichtten in 1545 met ƒ 50 eens en een rente van ƒ 6 een fonds, dat hun nakomelingen moesten

Voorzover bekend is dit aantal verplichte missen nooit verminderd. Door de fundaties binnen het Bacx-koor is het aantal integendeel verhoogd, zij het vermoedelijk meestal niet op weekbasis, maar voornamelijk door jaargetijden en andere vieringen. De stichting door Engel Colen van een mis in de twee weken noopte de beneficianten tot het aannemen van een huurling, omdat zijzelf al elke dag van de week celebreerden.

Sinds de oprichting vormde het Bacx-koor zelf een klein complex van stichtingen: twee kapelanieën, een godslamp (waarover later) en een spinde. "Om Gods wille tot een puijre aelmis ende tot hulp ende welvaren van sijner ouderen ende weldaderen zielen, tot verquickinge der christelijcker armen" maakte Gisel Back een fonds van tien mud rogge, waarvan de inkomsten in brood, bonen, erwten of geld telkens op zijn sterfdag door de kapelaans moesten worden uitgedeeld voor zijn koortje in aanwezigheid van de kapitteldeken of diens plaatsvervanger en de oudste fabrieksmeester. De laatsten moesten de armen manen te bidden voor de stichter en de zijnen. Voor hun moeite (en "op dat zij te liever comen bij de voorschreven uijtdeelinge") kregen zij dan elk een kwart goede Rijnse wijn en de kapelaans evenveel, maar dan wel ten koste van de armen. Deze "spynde Bacx" werd minstens eenmaal met een legaat vermeerderd.¹⁹

Ook de kapelaans werden verplicht enkele kosten te maken, met name aan erediensten. Elk jaar moesten zij op de zondag na Sint Servaas ter ere van de wijding van de kapel en het altaar, "op den psalm inde octave van Pincxteren" naar eigen keuze ter ere van de Verlosser, de heilige Drievuldigheid of de heilige Geest, op de zondag voor de octaaf van Maria Hemelvaart ter ere van dit feest en op Allerheiligen ter ere van alle heiligen een gezongen mis celebreren, waarvoor eerst moest worden geluid, zoals dat ook gebeurde met feestelijke missen van de Lieve-

Heer Gisel gaf het patronaat aan Laureyns Toyt Vanny, zoon van zijn zus Aleyt, en diens nakomelingen. Daaraan verbond hij een weiland even buiten de stad, dat nooit uit de familie mocht worden verkocht. Pas als de patroon geen zonen had, mocht een dochter het perceel met het aangehechte recht erven. De patroon diende het eerst vacerende beneficiaat samen met de kapitteldeken van Den Bosch te begeven, maar over de voordracht voor de tweede vacature besliste hij alleen.

De kandidaten moesten worden voorgedragen aan de kerkelijke autoriteiten (in het bisdom Luik de aartsdiaken), die het jus collationis uitoefenden: het recht van begeving, die geschiedde nadat een onderzoek had uitgewezen dat de kandidaat acceptabel en toelaatbaar was (approbatio). Daarna volgden de aanstelling en toelating (institutio et admissio) en de inbezitstelling of installatie (immissio) door de landdeken.²²

Overigens had een patroon die zelf beneficiant wilde worden (mits hij gekwalificeerd was) altijd voorrang, maar dan verloor hij zijn patronaatschap. De tweede patroon van de stichting, Laureyns Vannijs alias Back, maakte die keuze rond 1490.

Als het niet anders kon ("het welcke Godt verhoede"), mocht eenmalig een nietverwant worden aangesteld tot kapelaan van het Bacx-koor. Het was verder een kapelaan verboden zijn beneficie te ruilen (permutatio; resignatio in favorem tertii) met iemand van buiten de familie. Zo'n resignatie met tegenprestatie vond wel rond 1480 plaats tussen de achterneven Henrick van Bree en Laureyns Vannijs Back (tot dan patroon). Een andere neef, met blijkbaar betere rechten, werd bij deze transactie door Van Bree en de patrones afgekocht met een lijfrente van ƒ 14.²⁷ In feite ging de laatste daarmee haar bevoegdheden te buiten.

Gisel Back wilde voor zijn kapel minstens een klerk, -dat is een man die de laagste wijdingen heeft ontvangen. Deze moest zich dan zonder dralen voorbereiden op het priesterschap. Als de kapelaan niet oud genoeg was om de priesterwijding binnen afzienbare tijd te ontvangen (dat kon pas als hij 24 of 25 jaar oud was), dan moet hij naar school "omme bequaeme kennisse vande letterkunst" te verkrijgen. Beheerste hij het Latijn al voldoende, dan moest hij een universitaire studie volgen en promoveren in de vrije kunsten of een andere faculteit, ook na het bereiken van de wijdingsgerechtigde leeftijd. Jan van den Wouwer uit Tilburg, die op 14-jarige leeftijd kapelaan van het Bacx-koor werd, is een voorbeeld van iemand die het beneficie kon gebruiken als studiebeurs.²⁸ Een ander was Peter Pelgrom de Bie, zoon van de patroon, die het beneficie als studiebeurs gebruikte tot hij rond 1570 trouwde.²⁹

Misbruik lijkt te zijn gemaakt door Adam Metten alias Back uit Hilvarenbeek. Hij had de lagere wijdingen ontvangen, maar verdiende de kost als olieslager. Zijn kruinschering had vermoedelijk louter de verwerving van het Bacx-koor als oogmerk. In 1524 werd hij als kapelaan geïnstalleerd. De stichtingsakte vereiste echter voorbereiding op het priesterschap, al dan niet via een academische studie. Het fonds was rijk genoeg om zo'n dure expeditie te bekostingen. Dus liet de ongeveer zeventigjarige klerk zich inschrijven aan de universiteit van Leuven. Of

De minderjarige kapelaan die zijn school verzuimde of zich niet liet wijden, verspeelde zijn inkomen, waarvan de helft door de kapitteldeken met advies van de patroon zou werden gebruikt om een plaatsvervanger aan te stellen en verder zou worden gebruikt "tot vermeerderinge vant' incomen ofte tot eenich ander ciraedt vant voorschreven autaer", terwijl de andere helft voor de deken zelf was.

Overigens had heer Gisel meteen bij de stichting zelf al voor een `sieraad' gezorgd door een godslamp te stichten, die voor het altaar moest hangen en eeuwig branden op was of olie. Om de kosten te bestrijden gaf hij een erfpacht van vier mud rogge, wat een royaal inkomen was voor zo'n klein lichtje. Het overschot mochten de kapelaans delen.

In provincies waar het misbruik was ingeburgerd dat de patroon als fondsbeheerder handelde, was het hem nadrukkelijk verboden de bezittingen en inkomsten ten eigen bate (ad proprios usus) te gebruiken. Hij diende tweederde als gage uit te keren aan de bedienaar van de stichting en de rest te besteden aan vrome doeleinden (ad pios usus) met betrekking tot de stichting. Vermoed wordt dat de verdeling in een en twee derden is afgeleid van de inkomensverhouding tussen de rector en zijn huurling (mercennarius)³¹, die hij kon aantrekken om het eigenlijke werk te doen, zoals het celebreren van missen door een waarnemer (deservitor) of de zorg voor een parochie door een vice-cureit. Anders geformuleerd zou de rector aan onkosten als de bisschoppelijke institutie, het (doen) lezen van de mis, het eerste jaar van de inkomsten voor de geestelijke overheid (anno gratie) ongeveer een derde van zijn inkomen kwijt zijn.³² In die constellatie vielen dan aan de huurlingen de tertiën ten deel.

Uit de pouillés van het aartsdiakenaat Kempenland blijkt dat de inkomensverhouding tussen rector en deservitor erg variabel was. In 1524 trok te Nuenen de rector van het Anthonisaltaar 9 mud rogge, waarvan hij er 6 uitkeerde aan zijn huurling.³³ In datzelfde jaar was de rector van het Maria-altaar te Deurne 7 van zijn 13 mud rogge inkomsten kwijt aan zijn huurling³⁴, terwijl de pastoor van Kruisland van zijn inkomen van ƒ 50 aan de bedienende vice-pastoor ƒ 24 betaalde.³⁵

Heer Gisel Back had beschikt dat voor de absente kapelaan van zijn stichting, met name bij afwezigheid studiorum causam (wegens studie), een plaatsvervanger moest worden aangesteld. Het stichtingsvermogen van zijn `portie' (kapelaanschap) zou dan worden beheerd door de kapitteldeken, die aan de waarnemer 8 mud rogge per jaar moest uitkeren, wat inderdaad ongeveer een derde deel was van het beneficie-inkomen. Het verschil met de vorige voorbeelden, waar de verhoudingen zoek waren, is het riante inkomen van het Bacx-koor, waaruit met gemak een goed honorarium voor de waarnemer kon worden betaald.

Anders van opzet, maar inhoudelijk van dezelfde strekking was de overeenkomst die Gijsbert Adriaens van Gestel in 1617 sloot met mr. Peter Appels, pastoor van Gilze, over diens Anna-altaar te Moergestel. Voor de komende zeven jaar zou heer Gijsbert het inkomen van dit beneficie genieten en daarvoor eens per week een mis opdragen. Elk jaar moest hij aan de rector een zilveren philipsdaalder betalen. Gijsbert verbond zich als deservitor om alle achterstallige absentiekosten te betalen die de bisschop zou mogen pretenderen, waaronder de "placiten absentie" (placeta absentie: boete voor de afwezigheid van de beneficiant en leges voor de vervanging).³⁷ Gijsbert van Gestel alias Gysken sonder Siel is vermoedelijk ook deservitor geweest van een van de porties van het Bacx-koor.³⁸ Een stichting had een fonds en dus was er handel...

Stichter Gisel Back had aanwijzingen gegeven om het zedelijke peil van zijn kapelaans op een acceptabele hoogte te houden. Het was hen namelijk streng verboden een concubine of `suspecte vrouw' te onderhouden. Of de vermaning heeft geholpen in een tijd dat zowat elke priester zijn vrouw had, is niet waarschijnlijk. Wel valt op dat maar weinig beneficianten van het Bacx-koor bastaarden hadden: alleen de pseudo-kapelaan Adam Metten alias Back, die toch al niet deugde, en de priesters Claes Colen en Jan Reyners alias Back. De dochter van Claes werd non.⁴⁰

Behalve de stichter lieten zich minstens zeven rectors van het Bacx-koor begraven voor hun kapel, zo ook de ouders van rector Barthout van Merlaer. De laatste verkoos zijn eigen graf voor het door hem gestichte Triniteitskoorke (blijkbaar vermoemd naar het Triniteitsaltaar in het Bacx-koor), dat naar hem Merlaerskoorke ging heten. Ook Engel Sampson, wiens moeder Engel Colen een stichting had gemaakt in het Bacx-koor, werd met haar man voor de kapel begraven.⁴¹

Hoe in 1455-1629 de vermogensontwikkeling is geweest, kan niet worden vastgesteld. De stichting verwierf een huis in de Clarastraat bij de Papenhulst, dat is bewoond geweest door rector Anthonis Nouwen.

De stichtingen juris patronatus laicalis ontsnapten aan de confisquatie; hen viel eenzelfde regeling als de uitstervende clerus ten deel, doordat de overheid slechts een derde deel van de inkomsten kon claimen: de tertiën.

Het patronaat was ondeelbaar, ook als er sprake was van meerdere patroons. Het kon slechts rechtstreeks (in stirpe) en nimmer hoofdelijk (per capita) vererven en was dus ondeelbaar. Dat gold ook voor het aan het patronaat verbonden goed. Zo was de wet, maar dat de praktijk anders kon zijn, toont de tiende van Baardwijk, waaraan zowel de collatie van de kerk als van de altaren van Catharina en Nicolaas was verbonden. De tiende werd vaak gedeeld en samengevoegd⁴², maar soms was ook het collatierecht gedeeld.⁴³

Uitgaan van de bedoelingen van de stichters diende de legitimatie te versterken van de inbeslagname van de rooms-katholieke geestelijke goederen voor gereformeerd pieus gebruik. Die waren immers misbruikt en de bestemming van de fondsen moest weer in overeenstemming worden gebracht met de oorspronkelijke intenties van de gevers. Dit legitimatie-argument was geen ad hoc-bedenksel van de synode. In de Verenigde Provinciën had men al een halve eeuw lang geworsteld met de problematiek van de bestemming van de geestelijke goederen: moesten de in feite heerloos geworden goederen aan de staat vervallen en zo ja met de restrictie dat zij ad pias causas zouden worden gebruikt, of moesten zij worden teruggegeven aan de stichters dan wel hun erfgenamen volgens de regel "quod errore legatum, nullo jure legatum videtur"? Andere opties waren de schenking aan de gemeente waar de goederen lagen en het aanwenden van de inkomsten voor studenten of militairen in opleiding.⁴⁵ Na de nodige experimenten werd steeds unaniemer gekozen voor een confisquatiepolitiek.

De spits was afgebeten door Zeeland, waar in 1572 en 1573 de geestelijke goederen van Veere en Vlissingen werden aangeslagen en geconfisqueerd. De inkomsten werden gebruikt voor `de gemene zaak'.⁴⁶ Wel kregen twee kanunniken van het Sint-Lievensmonster, die vroegen om de inkomsten van hun prebenden en kapelanieën, "van de welcken zylieden eensdeels zijn de sanguine fundatoris",

In september namen de Staten een resolutie aan, waarin het godvruchtige karakter van de vicariegoederen als uitgangspunt werd genomen. Wel moest de gebruiksbestemming worden veranderd. Tweederde van de inkomsten van door het lekenpatronaat geregeerde beneficies, vicarieën en kanunniksdijen zou ter beschikking blijven van de patroons of collateurs, "ende ghedestineert, tot behoef, onderhoudt ende stichtinge van de jongens of scholieren, of anders ad pios usus, daerop behoorlycke confirmatie van de Staten voorn. of hare Gedeputeerden versocht sal moeten worden." Het resterende deel werd bestemd voor het onderhoud van de predikanten. Wie al was benoemd, mocht de inkomsten levenslang blijven trekken, behalve het laatstgenoemde derde deel, de tertiën.⁵⁰ Zeeland volgde dit voorbeeld in 157951, Friesland in 1580⁵², Utrecht in 1580 en 1581⁵³, Overijssel in 1581 en Groningen in 1595.⁵⁴

Daarmee was de toon gezet. De rechtspositie van de geestelijke goederen bleef intact, de in het kanonieke recht niet als zodanig herkende, maar wel erkende autonome rechtspersoonlijkheid van de stichting werd onverkort overgenomen. Maar de kerkelijke jurisdictie moest ruimen voor de wereldlijke, terwijl nieuwe normen werden geschreven voor de doelgroep van kandidaat-vicarissen. Tot de laatsten werden sinds 1578 ook studenten gerekend, waardoor de aloude praktijk werd gehandhaafd, dat een geestelijke stichting kon worden gebruikt als een studiebeurs. Zowel bij de katholieken als de gereformeerden was het de bedoeling dat de gebeneficieerde bursaal theologie studeerde, maar in beide geloofsgroepen en periodes werd naar hartelust ook rechten en medicijnen gestudeerd.

De Staten van Holland besloten in mei 1579 dat de inkomsten van door de koning of door geestelijke personen of colleges begeven beneficies levenslang zouden kunnen worden getrokken door de zittende beneficianten, behoudens de tertiën, maar dat na hun overlijden geen collatie meer mocht plaatsvinden. Na het

De stichtingen onder lekenpatronaat bleven voor twee derden van de inkomsten buiten schot, maar toch volhardden tot het einde van de Republiek de families in hun verzet tegen het gebruik van `hun' stichtingen ad pios usus. Tenslotte was de stichting gemaakt met de bedoeling een familielid te onderhouden. Omdat door de reformatie het onderscheid tussen leek en geestelijke was verdwenen, was het mogelijk geworden ook aan een leek een beneficie te begeven, en daarbij wensten de families geen beperkende voorwaarden, laat staan financiële kortingen.

Veel patroons ontdoken de nieuwe wetgeving. Behalve in Holland bestond er veel verzet bij de adel in Gelderland, die een handreiking of tegemoetkoming kreeg toen bij de bestemming van de geestelijke fondsen voor predikanten, armenzorg en onderwijs werd toegevoegd "tho conservation der verarmten eerlichen und adelicken geslaghten."⁵⁶ Stichtingen onder lekenpatronaat werden verpand of verzwegen, of er werd de hand gelicht met de begevingsvoorwaarden. Een patroon trok in de eerste gevallen het stichtingsvermogen bij zijn privébezit, consumeerde dus de stichting.⁵⁷ In het laatste geval werd een beneficie of vicarie niet aan een theologiestudent gegeven, maar aan iemand van een andere studierichting of zelfs aan een niet studerende jongeling.⁵⁸

In het begin van de capitulatie-onderhandelingen bedong het stadsbestuur van Den Bosch naast vrijheid van religie ook nog wel het ongestoorde bezit en gebruik van de geestelijke goederen door de religieuzen en hun opvolgers⁶¹, maar het

En zo geschiedde. De abdij van Berne had de bui al zien hangen en in 1628 bezittingen, waaronder tienden, op naam van een Bossche schepen laten zetten.⁶³ Dat was verstandig, want een jaar later ontbrandde een hevige jacht op het roomskerkelijke bezit. Al een maand na de capitulatie bekloegen de hervormden zich bij de Staten-Generaal over het misbruik dat de katholieken zouden maken van het recht om hun spullen mee te nemen: "De geestelijcke alhier hebben selsaem geprocedeert met hare goederen, die selve voor sooveel de meubelen aengaet vercocht en verbracht tot clocken, orgels, croonen, yserwerck, loot, stoelen ende bancken encluys waer sy gecost en mocht hebben."⁶⁴ Er was een rentmeester van de geestelijke goederen aangesteld, Barent Olferts, die namens de overheid de confisquatie moest uitvoeren. Hij stierf binnen een jaar en werd in oktober 1630 opgevolgd door Pieter Schuyl⁶⁵, die twee jaar later een nader omschreven aanstelling kreeg op een honorarium van ƒ 800, dat in 1638 werd verhoogd tot ƒ 1000.⁶⁶

De buit moet groot geweest zijn. Alleen al de Sint-Janskathedraal had vier dignitarissen, zesentwintig kanunniken, een plebaan, een vice-plebaan en vijftig kapelaans⁶⁹, en elk had een of meer geestelijke sinecures.

Zijn collega-kapelaan, Adriaen Schellekens⁷¹ uit Hilvarenbeek, was sinds 1622 rector van het Bacx-koor. Na de reductie van Den Bosch week hij uit naar zijn geboorteplaats, waar hij het Barbarabeneficie bezat. In 1630 stelde zijn vader zich borg voor een inwoner van Hilvarenbeek, die bij de stichting van de passiepreek in het Bacx-koor een lening had gesloten; de man vreesde "molestatie, quellinge (...) of beschadicheyt", omdat hij aan een uitgewezen priester rente betaalde voor een geconfisqueerde geestelijke stichting.⁷² Wegens de retorsie vluchtte Schellekens in 1636 naar Antwerpen.

Hoe in de beginperiode, toen de fondsen nog in handen waren van de geestelijken, de tertiën door de overheid werden geïnd, is niet duidelijk. In 1636 blijkt dat er van de geestelijke goederen op elke mud rogge-inkomen 30 stuivers en op elke mud gerst of boekweit 25 stuivers werd geheven voor het onderhoud van de predikanten, terwijl de geestelijkheid daarvoor jaarlijks ook nog ƒ 5000 moest opbrengen.⁷³ De `predikantentax' is vermoedelijk de eerste vorm geweest van het inhouden van de tertiën. Deze overgangsmaatregel heeft het nadien vele stichtingen, waaronder het Bacx-koorke, mogelijk gemaakt de tertiën te ontduiken.

Toen Laurens Pelgrom de Bie in 1626 overleed, was Den Bosch nog Spaans. Zodra de stad Staats was geworden, kwam zijn oudste zoon Hendrick daar wonen. Hij ging als lid van de nog kleine protestantse gemeente en als ondermajoor van Den Bosch en schrijver aan de stadspoorten deel uitmaken van een spraakmakende gemeenschap. Als hij al heeft geprobeerd het inkomen van het Bacx-koor te usurperen, is dat mislukt. Hij nam niet de moeite te wachten op het uitsterven van de rooms-katholieke priesters die de familiestichting bemanden, want al in 1630

Onbekend is of dit advies heeft geleid tot een splitsing van het Bacx-fonds in een plattelands- en een stedelijk deel, te besteden aan twee katholieke en twee gereformeerde kapelaans of vicarissen. Weliswaar bewoonde de moeder van de patroon in 1638 het huis van de stichting in de Clarastraat, maar toen waren de priesters Van den Heuvel en Schellekens al overleden. Door hun dood was nog tamelijk snel duidelijkheid gekomen over gebruik en bestemming van de fondsen.

De eerste gereformeerde rectors waren een broer en een neef van de patroon: Jacob Pelgrom de Bie, droogscheerder te 's-Hertogenbosch en later secretaris van Empel, en Laureyntius Pelgrom de Bie. Geen van tweeën was predikant, schoolmeester of koster en het fonds werd dus niet benut voor door gereformeerden aanvaarde vrome doeleinden. Wel waren de nieuwe kapelaans van de `ware religie', waarmee was voldaan aan een minimumeis van de nieuwe regels, dat zij buyten alle suspicie (...) van ongesontheyt in de leere waren.⁷⁷

Vervolgens werd in 1662 het patronaat opgeëist door Peter van Deurne te Breda, die meteen het vacante beneficie voor studiedoeleinden toekende aan Elias en Johannes, zonen van Davidt Schoock. Peter was een afstammeling van Gisel Back en bezat bovendien het patronaatsrecht van het Merlaerskoorke, dat was gesticht

Na deze moeilijkheden te hebben overwonnen wist de familie Pelgrom de Bie haar lucratieve rechten in het Bacx-koor te behouden en te consolideren. Bovendien droeg zij geen tertiën af.

De annotatie richtte zich op zowel de ontvangers als de betalers. De geestelijke rechtspersonen werden dringend verzocht om hun boeken te openen, terwijl op de dorpen huis aan huis werd gevraagd met welke geestelijke lasten de mensen en hun bezittingen waren belast.⁸¹

Dat geestelijken en lekenbestuurders of rentmeesters van kerkfabrieken, armenfondsen, beneficies, studiebeurzen en allerlei andere stichtingen hebben geprobeerd de zaak te tillen, is duidelijk, maar de omvang van de verduisteringen is onbekend. Dat de bevolking meermalen vlekkeloos heeft meegewerkt aan het verzwijgen van bepaalde fondsen, blijkt uit de ontdekking daarvan decennia tot meer dan eeuw later.⁸² Soms had de rentmeester van de geestelijke goederen of studiebeurzen een onbewijsbaar vermoeden, zoals in 1650-1652, toen van een beurzenstichting slechts de helft was ontdekt, namelijk de beurs te Alphen, maar de tweede beurs te Diessen niet.⁸³

Het navlooien van de Bossche schepenprotocollen leidde tot de ontdekking van een aantal vermogensbestanddelen⁸⁴, maar het was een weinig vruchtbare en trage methode. Hoe een beneficiejager als Hendrick Thomassen van Osch te werk ging, is niet bekend. Hij wist voor ƒ 60.434 verzwegen fondsen te achterhalen⁸⁵ en beweerde voor nog wel ƒ 50.000 of ƒ 100.000 te kunnen `uitvinden' plus nog een heel klooster. Nadat rentmeester Pieter Schuyl hem zijn premies had afgestreden, besloten de Staten-Generaal Van Osch gedurende twaalf jaar de helft te geven van het inkomen van de ontdekte percelen van het klooster Koudewater.⁸⁶

Toch kreeg Margareta voor haar burgerzin een eenmalige uitkering van ƒ 100. Zij had namelijk op twee punten gelijk: de verduistering van de patronaatsweide en het niet betalen van de tertiën. Het beheer van het Bacx-koor werd uit handen van de familie genomen en ondergebracht bij de rentmeester, die alle documenten opeiste.⁸⁷

De inmiddels Amsterdamse familie Pelgrom de Bie genoot sinds 1722 in alle rust het inkomen van het Bacx-koor, dat per kapelanie evenveel opbracht als wat aan tertiën werd ingehouden, namelijk tot 1791 gemiddeld ƒ 142 per jaar⁸⁸, een bedrag waarvoor in Den Bosch een redelijk burgerhuis kon worden gehuurd. Het was een mooi inkomen voor weinig moeite.

Voor Bilderdijk was het patronaat van groot belang. Als patroon kon hij een juridisch tintje geven aan zijn positie als hoofd van een dynastie. Zijn rechten op het Bacx-koor hadden hem namelijk op het spoor gezet van een illustere afstamming. Door het met de bronnen niet al te nauw te nemen stamde hij binnen de kortste keren van graven, hertogen, koningen en keizers. Hij vond dat zijn gezicht en handen leken op die van keizer Michael Paleologus, wijdde poëtisch werk aan zijn adellijke voorvaders, nam de naam over van zijn fabuleuze opa de graaf van Teisterbant en publiceerde sindsdien meermalen als Willem Teisterbant, vernoemde zijn kinderen naar de helden en vorsten uit zijn gewaande voorgeslacht en herstelde quasi de ridderorde van de zwaan, die vol piëteit verwees naar de zwaanridder Elius, van wie hij zou stammen.⁸⁹

Aanvankelijk bleven de representanten van het volk als opvolgers van de verschillende statenvergaderingen de collaties goedkeuren. De Nationale Vergadering delegeerde echter de begevingen aan de gewestelijke besturen en sinds 25 oktober 1796 ook aan dat van Generaliteits-Brabant. En voortaan konden ook katholieken met een vicarie worden gebeneficieerd.⁹¹

Zowel door het Wetgevend Lichaam als door de Eerste en de Tweede Kamer werd gedelibereerd over de begeving van de goederen, maar voorlopig werd een status quo in acht genomen.⁹² In 1807 werd besloten tot de aanleg van een vicarieënregister.⁹³

Tijdens de inlijving bij Frankrijk werden de vicariegoederen gevoegd bij het staatsdomein, tenzij er predikanten of onderwijzers uit werden betaald⁹⁴, en na 1813 vielen zij eerst onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken, daarna onder Justitie en ten slotte weer onder Binnenlandse Zaken. Alle door Binnenlandse Zaken beheerde geestelijke goederen brachten in 1854 ƒ 20.850,48½ op, inclusief de tertiën.95 Onder lekenpatronaat vallende vicarieën moesten nog steeds worden begeven volgens de tijdens de Republiek opgestelde regels, maar veel patroons onttrokken zich daaraan.⁹⁶ De tertiën bleven bestemd voor eredienst en onderwijs.⁹⁷

Weer bleven de door het jus patronatus laicalis geregeerde goederen buiten schot. De vruchtgebruikers van het Bacx-koor werd weinig anders in de weg gelegd dan bureaucratische eigengereidheid, zoals de weigering om een patrona aan te stellen zolang er nog mannelijke verwanten waren en de vraag wat moest worden verstaan onder het begrip `naaste in graad' (de minister van Binnenlandse

Toen in 1889 een nieuwe patroon moest worden aangesteld, vroeg zoals gebruikelijk de Minister van Binnenlandse Zaken advies aan de commissaris van de koning in Noord-Brabant. Deze kon de stichtingsakte niet vinden, raadpleegde de bisdomsgeschiedenissen van Coppens en Schutjes en stelde beteuterd vast: "Niet onopgemerkt mag ik laten, dat de mededeeling van voorgemelde geschiedschrijvers omtrent de verplichtingen aan de stichting verbonden en uit het fonds te kwijten, zeer weinig overeenkomt met de bestemming, die thans aan het fonds schijnt gegeven te worden. Blijkbaar is er thans enkel sprake van een `don gratuit' en valt noch aan ondersteuning der armen, noch aan kerkelyke handelingen meer te denken."¹⁰⁰ En zo was het. Wat ook onder gereformeerd bewind tijdens de Republiek werd geacht te worden besteed ad pios usus, was niet meer dan een lijfrente.

Door genealogisch toeval kwam de stichting in 1917 in katholieke handen. Overigens is nooit in politieke kringen overwogen om de geestelijke goederen te restitueren aan de rooms-katholieke kerk, zoals wel met een aantal kerkgebouwen is gebeurd.

Als Gisbert zijn beneficie sticht, heet de kapel "nu onlangs tot een meerder beginsel van een nieuwe werck getimmert."¹⁰⁵ Helaas is de oorspronkelijke tekst van de stichtingsoorkonde in het Latijn niet bewaard gebleven.¹⁰⁶ Een andere

Duidelijk lijkt, dat Gisel Back de belangrijkste verbouwing heeft uitgevoerd en het is redelijk om op zijn conto de verhoging van de kapel te zetten, die dus een eeuw later werd uitgevoerd dan Mosmans meende. Het bij de eerste grote restauratie niet herstelde, in steen uitgehouwen wapen van de familie Back in de gevel¹⁰⁸ moet welhaast van Gisel zijn geweest; hij had immers geen broers met kinderen, zodat geen van de patroons en kapelaans van zijn stichting een Back waren. Deze datering komt overeen met de bevindingen van de laatste grote restauratie.¹⁰⁹

Het Bacx-koor is gebouwd tussen drie grote steunberen in het zuidertrancept. Een deel van de (oorspronkelijke buiten-)muur van de zuidelijke koorzijbeuk werd weggebroken om toegang tot de kapel te krijgen. Om de oostwand van de kapel vlak te maken en er een venster in te kunnen aanbrengen, werd een deel van de zijbeuksteunbeer weggekapt. Aan de zuidkant kwam een venster en het geheel werd afgewerkt met kraagstenen. Het dak bestond uit een netgewelf.¹¹⁰

Rechtsboven naast het oostelijke venster van de kapel is een deel van een muurschildering blootgelegd, voorstellend Nicodemus. Hij heeft een lang, groen kleed aan met daarover een rode mantel en een wit schoudermanteltje. Op zijn hoofd heeft hij een blauw en geel gelubde krans, waaruit een rode puntmuts steekt. Hij houdt een lint vast met de spreuk

Over eventuele latere verbouwingen en verfraaiingen bestaat geen duidelijkheid. Coppens en Hezenmans meenden dat rond 1550 de kapel werd vernieuwd door Gerard van den Heuvel.¹¹³ Coppens lijkt zijn kennis van horen zeggen te hebben, als hij over het Bacx-koor schrijft: "Het werd naar men denkt, lang daarna vernieuwd en door zekeren GERARD VAN DEN HEUVEL begiftigd."¹¹⁴ Gerart van den Heuvel was in de jaren tien en twintig van de zeventiende eeuw rector van het

Na de capitulatie van de stad werd de Sint Jan de `grote kerk' van de Nederduitshervormde gemeente. De gereformeerden gebruikten alleen het schip en veel kapellen werden benut als opslagruimte of werkplaats. Kapelaan Barent Pelgrom de Bie trof in 1682 zijn kapel aan als grafmakersmagazijn. Omdat hij als koster van de Zuiderkerk te Amsterdam gewend was zijn werkomgeving netjes te houden, vroeg hij aan het kerkbestuur van de Sint Jan om uitzetting van de grafmaker, terwijl hij aanbood op eigen kosten de kapel te "suijveren van alle vervalle vuijlicheijt, (...) sal de kerck ziraet staen."¹¹⁷

Daarna is het geruime tijd stil rond het Bacx-koor. In 1719, 1755 en 1764 gingen er stemmen op om de fondsen van stichtingen als het Bacx-koor, het Merlaers-koor en de Onze-Lieve-Vrouwekapel aan te spreken voor onderhoudswerkzaamheden ¹¹⁸, maar het is niet bekend of dat ook is gebeurd. Aan het begin van de vorige eeuw kreeg het koor een bestemming als grafkelder voor Antonie Martini, die daar in 1800-1811 begraven lag.¹¹⁹ Evenmin als in de zeventiende eeuw na 1629 had de familie van patroons en kapelaans zeggenschap gehad over de bestemming van haar kapel.

Intussen had de Bataafse Omwenteling ook Den Bosch in haar greep. De protestanten stemden noodgedwongen en met tegenzin in met de afstand van hun Grote Kerk en taxeerden de waarde in 1798 op ƒ 301.325.¹²⁰ Dat konden de katholieken niet opbrengen, maar de overdracht vond in 1810 alsnog plaats.¹²¹

De fondsen van de Bacx-stichting bleven echter in handen van de lutherse familie Bilderdijk. De kapel zelf diende eerst als kosterswoning: "sacellam gentis BACK hodie inservit custodis ecclesiae habitationi", schreef rijksarchivaris Hermans in 1848.¹²² Op de werktekeningen van hun restauratievoorstel uit 1853 gaven de gebroeders Donkers eveneens aan dat de kapel kosterswoning was geworden.¹²³ Louis Gast (1779-1840) schreef in zijn inkomstenopgave van de inmiddels aan Sint Antonius van Padua toegewijde kapel: "Een huisinge naast de zelve de kosterswooning; op de stad jl ƒ 20; en voorts op huis en landen; totaal ƒ 43:17:-."¹²⁴ Hij kan hebben gedoeld op het huis van de stichting (die was losgekoppeld van de kapel) in de Choorstraat, maar de kosterswoning was in de kerk gevestigd. Het is verwarrend. Peeters houdt het er op dat de twee maal zo

Thans wonen de patroon en de kapelaans van het Bacx-koor in Engeland. Zij zetten met het opstrijken van een lijfrente de traditie voort van hun katholieke en gereformeerde voorgangers. Van de zeventien katholieke kapelaans waren er vijftien priester, van wie er slechts twee werkzaam waren in de zielzorg. De anderen verdienden hun geld louter in de eredienst.

Het nadeel van een lekenstichting was, dat deze, eenmaal opgericht, niet meeging met de tijd. In de middeleeuwse stichting van het Bacx-koor stond de christelijke representatie centraal, de geloofspropaganda voor eigen parochie, de viering van het geloof. Op luisterrijke wijze werden liturgische rituelen opgevoerd, maar in de tijd van reformatie en contrareformatie voldeed deze conceptie niet meer. Gisel Back had voorzien in een ceremoniële geloofsbeleving. Anderhalve eeuw later had men echter meer behoefte aan zedelijke en godsdienstige disciplinering door verinnerlijking van de geloofsbeleving.